Η περίφημη Ελληνική νοοτροπία

Η πρόσφατη συζήτηση για την διαφθορά έφερε πάλι στο προσκήνιο το θέμα της «Ελληνικής νοοτροπίας». Σύμφωνα με τελευταία δημοσκόπηση το 54% των Ελλήνων θεωρεί την «νοοτροπία των Ελλήνων» ως τον κύριο παράγοντα διαιώνισης της διαφθοράς. Παρόμοια αντίληψη φαίνεται να έχουν οι Έλληνες για την πηγή όλων σχεδόν των προβλημάτων που ταλανίζουν την χώρα, είτε αυτά είναι ζητήματα καθημερινότητας είτε θέματα μεγαλύτερης εμβέλειας. Μιλώντας με φίλους και γνωστούς που ξέρουν ότι έχω ζήσει και εργασθεί για πολλά χρόνια σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, ακούω συχνά τέτοιες τοποθετήσεις: ότι στο εξωτερικό τα καταφέρνουν «γιατί έχουν άλλη νοοτροπία», ότι τίποτα δεν θα αλλάξει «αν δεν αλλάξει μυαλά ο Έλληνας», ότι είναι θέμα «παιδείας που δεν έχουμε (ενώ οι ξένοι την έχουν)», ότι «έτσι ήταν πάντα ο Έλληνας» κτλ. Εν ολίγοις, όπως θα έλεγαν οι Coscinny & Uderzo σε ένα παλιό τεύχος του Αστερίξ, «δεν είμαστε λαός κύριε».

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η νοοτροπία των κοινωνικών ομάδων, μικρών ή μεγάλων, παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην συλλογική συμπεριφορά τους, στις επιτυχίες και αποτυχίες τους και στην δημιουργία και συντήρηση προβλημάτων. Στην σύγχρονη αργκό των μεγάλων εταιρειών μιλούν συχνά για εταιρική κουλτούρα (company ή corporate culture). Έτσι για παράδειγμα μεγάλο μέρος της ευθύνης για το ατύχημα του διαστημικού λεωφορείου Columbia αποδόθηκε στην λανθασμένη κουλτούρα ασφαλείας που επικρατούσε στην NASA. Τα σκάνδαλα στις μεγάλες Αμερικανικές (και άλλες) εταιρείες (Enron κτλ) θεωρήθηκαν αποτέλεσμα της επικρατούσας νοοτροπίας τόσο εντός των εταιρειών, αλλά και σε ολόκληρο τον μικρόκοσμο των υψηλόβαθμων διευθυνόντων στελεχών (executives), των εταιρειών που ασκούν τους λογιστικούς ελέγχους κτλ. Αρκετά πειράματα έχουν γίνει άλλωστε που αποδεικνύουν την καταλυτική επίδραση της ομάδας στην συμπεριφορά των ατόμων της.

Η νοοτροπία παίζει το ρόλο της και σε πολύ μεγαλύτερες ομάδες σε επίπεδο λαών (όπου υπεισέρχεται και η έννοια της «ιδιοσυγκρασίας») , χωρών και ηπείρων (πχ. «Ευρωπαική νοοτροπία»).

Η ένστασή μου έγκειται στο ότι στις συζητήσεις για τα προβλήματα της χώρας μας, η έννοια νοοτροπία προβάλλεται ως η μαγική απάντηση, γίνεται η λέξη κλειδί, αποκτά σχεδόν μυθική υπόσταση. Κατά την αντίληψη κάποιων η κακή αυτή νοοτροπία είναι σχεδόν έμφυτο χαρακτηριστικό του Έλληνα, που παραμένει σταθερό στα βάθη των αιώνων. Είναι ο λόγος για να απελπιστούμε, για να ξέρουμε ότι τίποτα δεν θα αλλάξει - γιατί πως να αλλάξεις κάτι αιώνιο. Και έτσι η νοοτροπία μετουσιώνεται σε δικαιολογία. Δικαιολογία για τους βολεμένους, τεμπέληδες, ανίκανους, επιτήδειους [βάλτε το επίθετο της επιλογής σας εδώ], αφού η συγκεκριμένη ατομική ευθύνη μετατρέπεται σε συλλογική και αφηρημένη. Δικαιολογία για τις κάθε είδους Αρχές, ώστε να μην χρειάζεται να αποδίδουν ευθύνες ή να επιβάλουν τιμωρίες. Δικαιολογία για τις «ανώτερες τάξεις», τους έχοντες και τους διανοούμενους, για να αποποιηθούν των κοινωνικών ευθυνών τους αφού το πρόβλημα βρίσκεται στο «λαουτζίκο» (ο ...κληρονομικός φορέας νοοτροπίας). Δικαιολογία για τους πολιτικούς και τις εκάστοτε κυβερνήσεις, είτε για να μην χρειάζεται να πάρουν χειροπιαστά μέτρα (αφού το πρόβλημα είναι μη χειροπιαστό), είτε για να πάρουν λανθασμένα ή ελλιπή μέτρα (αφού το πρόβλημα παραείναι δύσκολο), είτε για να ρίξουν τα βάρη στο λαό (αφού αυτός φταίει σε τελική ανάλυση). Δικαιολογία για μέτρα επιζήμια αλλά «φιλολαϊκά» (αφού «τον Έλληνα πρέπει να τον δωροδοκήσεις για να σε ψηφίσει»), ή και αντιλαϊκά (αφού, είπαμε, αυτός φταίει). Δικαιολογία για όλα και για όλους μας.

Είναι λοιπόν κατά την γνώμη μου απαραίτητη η απομυθοποίηση αυτής της περίφημης Ελληνικής νοοτροπίας. Προς αυτήν την κατεύθυνση παραθέτω παρακάτω ορισμένες διαπιστώσεις μου, που μπορούν να αποτελέσουν σημεία προς συζήτηση:

1. Δεν υπάρχει μία και μοναδική νοοτροπία αλλά πολλές διαφορετικές επιμέρους νοοτροπίες. Η διάκριση δεν είναι φιλοσοφική, καθώς επηρεάζει τις αποφάσεις για την λύση των πιθανών προβλημάτων. Κάθε επιμέρους κοινωνική ομάδα (οργανισμός, εταιρεία, χωριό ή πόλη κτλ) έχει τις δικές της χαρακτηριστικές νοοτροπίες και οι γενικεύσεις είναι παραπλανητικές. Δεν έχει πχ., την ίδια νοοτροπία ο ελληνικός ιδιωτικός τομέας με τον δημόσιο και συνεπώς δεν έχει και τα ίδια προβλήματα. Το κλασικό στερεότυπο ότι οι «Έλληνες δεν δουλεύουν» είναι αποτέλεσμα της εικόνας του δημόσιου τομέα (χωρίς να ισχύει απόλυτα ούτε εκεί) και δεν μπορεί να χρησιμοποιείται επιπόλαια για να χαρακτηρίζει έναν ολόκληρο λαό.
2. Δεν θα πρέπει να συγχέουμε την έννοια της νοοτροπίας με αυτή της ιδιοσυγκρασίας ενός λαού ή με τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του. Οι δεύτερες έννοιες είναι πολύ γενικότερες από την πρώτη και διαχρονικότερες. Παρόλο που η ιδιοσυγκρασία και ο πολιτισμός επηρεάζουν τις αναπτυσσόμενες νοοτροπίες, δεν είναι οι μοναδικοί παράγοντες (δείτε παρακάτω).
3. Οι νοοτροπίες δεν είναι διαχρονικές και σίγουρα όχι σταθερές ανά τους αιώνες. Είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων συνθηκών, ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος και αλλάζουν όταν αυτό αλλάζει. Η νοοτροπία πχ. του κρατικοδίαιτου, του εξαρτώμενου από το κράτος και απευθυνόμενου μόνο σε αυτό, είναι σχετικά καινούργια για τον Έλληνα (κυρίως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο). Σε λίγο παλαιότερες εποχές ο Έλληνας είχε την φήμη του δαιμόνιου επιχειρηματία, δραστήριου ανθρώπου της περιπέτειας, ακόμη και του τυχοδιώκτη.
4. Οι νοοτροπίες δεν είναι απαραίτητα «έμφυτες» αλλά διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τα ιστορικά βιώματα του κάθε λαού (ή γενικότερα του ιδιαίτερου παρελθόντος κάθε ομάδας). Η σχέση, για παράδειγμα, του Έλληνα με το κράτος, που έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών αναλύσεων, καθορίζεται ως ένα βαθμό από την μεσογειακή ιδιοσυγκρασία του, αλλά και από το γεγονός ότι επί αιώνες ζούσε υπό ξένη εξουσία. Τα χαρακτηριστικά του της «απειθαρχίας» και της «αντιαυταρχικής» διάθεσης, συναντώνται και σε άλλους λαούς με παρόμοια βιώματα (πχ. Ιρλανδοί). Η δε διάθεση για «βόλεμα υπό την σκέπη του κράτους» ήταν, κατά πολλούς, αποτέλεσμα της εξαιρετικά δεινής θέσης που βρέθηκε ο Ελληνικός πληθυσμός μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον καταστροφικό Εμφύλιο, της πολιτικής αστάθειας και του κλίματος ανασφάλειας που επακολούθησε, του μοντέλου ανάπτυξης που αναγκαστικά ακολουθήθηκε με την εξάρτηση από ξένη βοήθεια κτλ. Παρόμοια κρατικοδίαιτη νοοτροπία δημιουργήθηκε μετά τον πόλεμο και στην Γερμανία για παρεμφερείς λόγους, παρόλο που οι παλαιότερες ιστορίες των δύο χωρών αλλά και οι ιδιοσυγκρασίες των λαών διαφέρουν ριζικά. Η εκτεταμένη νοοτροπία διαφθοράς, που παρατηρείται στις πρώην Ανατολικές χώρες και ο τυχοδιωκτισμός που ακολούθησε την πτώση του παλαιού καθεστώτος, είναι αρκετά συνηθισμένα χαρακτηριστικά κοινωνιών σε μετάβαση, και δεν είναι ίδιον των πληθυσμών αυτών. Τέλος δείτε την πρόσφατη, καυτή συζήτηση για το εάν τελικά η βοήθεια που παρέχεται στις χώρες του τρίτου κόσμου συντηρεί την διαφθορά. Οι νοοτροπίες που συντηρούν την διαφθορά στις χώρες αυτές είναι αποτέλεσμα της ιστορικής τους πορείας. Στην Αφρική, λαοί σχεδόν πρωτόγονοι εισήχθησαν βίαια στον σύγχρονο κόσμο την εποχή της αποικιοκρατίας. Όταν αυτή τελείωσε, οι λαοί αυτοί βρέθηκαν απροετοίμαστοι να τα καταφέρουν μόνοι τους, βορά για τους εγχώριους και εισαγόμενους επιτήδειους.
5. Οι νοοτροπίες μπορούν να αλλάξουν με τα κατάλληλα μέτρα. Με χειροπιαστές δράσεις που αποσκοπούν να δημιουργήσουν ένα νέο περιβάλλον, να αλλάξουν τις δυναμικές ισορροπίες εντός της πάσχουσας ομάδας κτλ. Η NASA άλλαξε τις ακολουθούμενες διαδικασίες για την διαχείριση πτήσεων και υιοθέτησε δέσμη άλλων, όχι απαραίτητα τεχνικών, μέτρων με την ελπίδα να αυξήσει την ασφάλεια. Για την περίπτωση της διαφθοράς στις μεγάλες Αμερικανικές εταιρείες, προτάθηκαν και υλοποιήθηκαν μια σειρά μέτρων: νόμοι που προάγουν την διαφάνεια και την καταλογισιμότητα ευθυνών (accountability) σπάσιμο των αθέμιτων δεσμών με τις ελεγκτικές εταιρείες (στην Ελλάδα θα το λέγαμε «διαπλοκή»), ακόμα και μαθήματα ηθικής στα προγράμματα των πανεπιστημίων που παράγουν τα στελέχη. Πολλές αμφιβολίες υπάρχουν βέβαια για την επάρκεια των μέτρων αυτών καθώς πολλοί θεωρούν ότι το πρόβλημα είναι πιο «συστημικό», αλλά αυτό απλά αποδεικνύει ότι όσο βαθύτερα ριζωμένη είναι μια νοοτροπία, τόσο ισχυρότερο «ταρακούνημα» χρειάζεται για την κατάργησή της. Σε πιο μαζικό επίπεδο, για την περίπτωση των χωρών του 3^ου κόσμου μια πρόταση αφορά την αντικατάσταση μέρους τουλάχιστον της ανθρωπιστικής βοήθειας με αναπτυξιακά έργα και επενδύσεις, αλλαγή του συστήματος διανομής της βοήθειας, έμφαση στην εκπαίδευση του πληθυσμού κτλ.

Ο λόγος που παρέθεσα τα παραπάνω σημεία, και επέμεινα ιδιαίτερα στα τελευταία, είναι για να δείξω ότι η Ελληνική πραγματικότητα ούτε μοναδική είναι, ούτε ιδιαίτερη. Οι όποιες επιζήμιες νοοτροπίες του σήμερα, προέκυψαν αιτιοκρατικά και όχι μαγικά λόγω κάποιου «κουσουριού» μας. Δεν είναι φυσικοί νόμοι! Μπορούν συνεπώς να διορθωθούν ή να αντικατασταθούν από άλλες δημιουργικές, αρκεί να υπάρχει η βούληση.

Η πολιτική, οικονομική, επιστημονική, πνευματική και άλλες ηγεσίες του τόπου φέρουν την κύρια ευθύνη και υποχρεούνται να αναλάβουν τις κατάλληλες δράσεις. Εμείς όμως οι υπόλοιποι οφείλουμε να αποβάλουμε μια από τις πιο επιζήμιες νοοτροπίες μας: τον αρνητισμό και την διάχυτη απαισιοδοξία μας. Είναι καιρός να πάψουμε να αναμασάμε το απλουστευτικό, βολικό και ... άκρως κατευναστικό «χορταράκι» του «δεν είμαστε λαός κύριε».

[Σε επόμενο άρθρο μου σκοπεύω να παρουσιάσω μερικά πιο χειροπιαστά παραδείγματα για να στηρίξω τα προαναφερθέντα. Μέχρι τότε πάντως μπορείτε νομίζω να κοιμάστε ήσυχοι ότι ως Έλληνες δεν έχετε κάποιο σοβαρό ελάττωμα!]