Η ιστορία ως εύπλαστο μέσο

Το έναυσμα για το σημείωμα αυτό είναι ένα άρθρο του κ. Δημ. Σκάλκου στο e-rooster που πραγματεύεται την καυτή ομολογουμένως συζήτηση γύρω από το βιβλίο ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού. Δεν έχω διαβάσει το βιβλίο καθεαυτό και ούτε έχω παρακολουθήσει συστηματικά τις σχετικές συζητήσεις. Έτσι δεν θα εκφέρω σχετική γνώμη, τουλάχιστον για την ώρα. Δεν είναι επιπλέον πρόθεσή μου να καταπιαστώ με το άρθρο ή τα σχόλια που το ακολούθησαν, αλλά να τα χρησιμοποιήσω σαν αφορμή για να διατυπώσω μερικές πρόχειρες σκέψεις για την ιστορία και την διδαχή της.

Θα πρέπει καταρχήν να τονίσουμε ότι το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων ιστορίας και η «ουδετερότητά» τους δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό θέμα. Μια γρήγορη έρευνα στο Διαδίκτυο θα σας πείσει ότι είναι θέμα που απασχολεί σοβαρά όλες τις χώρες της Ευρώπης (και του κόσμου) και οι απόψεις για το ποια είναι η σωστή ιστορία και ποιος ο ρόλος της διίστανται σοβαρά. Η αντιμετώπιση δε του θέματος διαφέρει από χώρα σε χώρα ανάλογα με τα ιστορικά βιώματα του κάθε λαού. Αλλιώς βλέπουν την ιστορία τους οι Βρετανοί και αλλιώς οι Γερμανοί. Αυτά τα λίγα σαν παρένθεση, γιατί όπως έχω γράψει επανειλημμένα συνηθίζουμε να βλέπουμε μόνο την ελληνική πραγματικότητα με λοξό μάτι (1, 2, 3). Ας έρθουμε όμως τώρα στα πραγματικά σημαντικά.

Έχω την αίσθηση ότι υπάρχει, τόσο διεθνώς όσο και στην χώρα μας, μια τάση απαξίωσης της ιστορίας ως γνωστικού και διδακτικού αντικειμένου με πρόσχημα την «πολιτική ορθότητα» και βασικό επιχείρημα ότι δεν μπορεί να είναι αντικειμενική.

Στην καλύτερη περίπτωση η ιστορία προβάλλεται ως απλά ακαδημαϊκή υπόθεση που δεν έχει ή δεν πρέπει να έχει, σχέση με την σημερινή πολιτική πραγματικότητα. Είναι βέβαια αλήθεια ότι ή συγγραφή απόλυτα αντικειμενικής ιστορίας με την αυστηρή έννοια του όρου είναι πολύ δύσκολη ακόμη και εάν υπάρχουν οι καλύτερες προθέσεις. Είναι αμφίβολο ακόμα και το εάν η απλή παράθεση γεγονότων μπορεί να είναι ακριβής λόγω χρονικής απόστασης, μεροληψίας ή και σκοπιμοτήτων των πρωτογενών πηγών και άλλων πολλών παραγόντων. Όμως κανένα γνωστικό πεδίο δεν αγγίζει καν την τελειότητα μεθόδων ή αποτελεσμάτων, πόσο μάλιστα οι λεγόμενες ανθρωπιστικές ή κοινωνικές επιστήμες με τις οποίες σχετίζεται η ιστορία. Η ψυχολογία αλλά ακόμα και η ψυχιατρική για παράδειγμα επηρεάζονται έντονα στους ορισμούς τους από τις λεγόμενες κοινωνικές νόρμες, αλλά λίγοι θα αμφισβητούσαν την χρησιμότητά τους. Ακόμα και στις λεγόμενες ακριβείς επιστήμες τα λάθη και οι διχογνωμίες είναι πολύ συνηθισμένα. Η δε αξία της ιστορίας, με όλη την ατέλεια της, για την δημιουργία συνειδητοποιημένων πολιτών (απαραίτητο στοιχείο της δημοκρατίας) είναι δύσκολα αμφισβητήσιμη. Γιατί όποιος δεν γνωρίζει το παρελθόν δεν μπορεί να καταλάβει σε βάθος το παρόν ή να «δει» - στο βαθμό του δυνατού - το μέλλον.

Ούτε είναι βέβαια όλες οι ατέλειες της ίδιας σοβαρότητας. Με μια πρώτη σκέψη θα μπορούσαμε να τις χωρίσουμε στις εξής κατηγορίες:

• Λάθη, ανακρίβειες ή παραλείψεις που οφείλονται στις αντικειμενικές δυσκολίες της ιστορικής έρευνας όπως η έλλειψη επαρκών πηγών ή οι αδυναμίες των υπαρχόντων, η δυσκολία επιλογής μεταξύ αντικρουόμενων αναφορών κτλ.

• Η παραμορφωτική ματιά, έστω και αθέλητη, του ιστοριογράφου που είναι αναμφισβήτητα παιδί της δικής του εποχής και τόπου και όχι αυτής των γεγονότων που περιγράφει.

• Προσπάθειες «ωραιοποίησης» που δίνουν έμφαση στα γεγονότα που κάνει μια ομάδα ανθρώπων υπερήφανη μετριάζοντας ταυτόχρονα αυτά που δεν θέλει να θυμάται. Αυτές μπορούν να είναι ηθελημένες ή αθέλητες και να ποικίλουν σε έκταση.

• Υπάρχει τέλος και ο κατάφωρος βιασμός της ιστορίας με την εκ των υστέρων αλλοίωση ή δημιουργία γεγονότων ή την ολοσχερή απάλειψη άλλων (όπως η περίπτωση Vladimir Clementis που αναφέρει ο κ. Σκάλκος) για την εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων.

-

Είναι φανερό ότι δεν μπορούμε να βάζουμε όλες αυτές τις διαφορετικές περιπτώσεις στο ίδιο σακί. Είναι άλλο πράγμα το να προσπαθήσει να απολογηθεί η σύγχρονη Τουρκία για την γενοκτονία των Αρμενίων προτάσσοντας τις ιδιαίτερες συνθήκες της εποχής εκείνης και άλλο το να αμφισβητεί την τέλεση της. Ούτε έχουν σχέση οι θεμιτές προσπάθειες ανάδειξης της επιρροής τρίτων πολιτισμών, όπως παραδείγματος χάριν του Αραβικού / Ισλαμικού, στον Ευρωπαϊκό με τις ψευδοεπιστημονικές θέσεις του ακραίου Αφροκεντρισμού.

Το χειρότερο είναι ότι η απαξίωση της ιστορίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διάφορους τρόπους (και επιλεκτικά) σαν πολιτικό όπλο. Τα περισσότερα πολιτικά προβλήματα του σήμερα έχουν τις ρίζες τους στο κοντινότερο ή μακρινότερο χθες. Οι δίκαιες και βιώσιμες λύσεις (για να χρησιμοποιήσουμε μια συνήθη έκφραση της διπλωματίας) των πολιτικών προβλημάτων όμως, βασίζονται σε αναγνώριση και μελέτη της προϊστορίας του προβλήματος. Το να προσπαθήσουμε να λύσουμε μια διακρατική διένεξη για παράδειγμα, εξετάζοντας μόνο την παρούσα κατάσταση και τις σημερινές πολιτικές ανάγκες μοιάζει λίγο με το να προσπαθούμε να εκδικάσουμε μια υπόθεση του ποινικού δικαίου χωρίς να εξετάσουμε τις συνθήκες που τελέστηκε το έγκλημα. Μια γυναίκα που εμφανίζεται από το πουθενά και δολοφονεί έναν άνδρα είναι μία περίπτωση στυγερού και απρόκλητου εγκλήματος. Αν αποκαλυφθεί όμως ότι το θύμα είχε στο παρελθόν την τωρινή δολοφόνο φυλακισμένη και την βίαζε τότε τα πράγματα αλλάζουν εντελώς. Δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι ο σοβαρότερος ίσως λόγος αποτυχίας της Αμερικανικής πολιτικής στο Ιράκ (για να δώσουμε ένα επίκαιρο παράδειγμα) είναι ότι αγνόησε τον ιδιαίτερο πολιτισμό και την ιστορία της περιοχής. Παρομοίως, αν ξεχάσουμε εντελώς την ιστορία πριν από τον 19^ο αιώνα τότε όλες οι εξεγέρσεις των βαλκανικών λαών εναντίον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και οι μεταγενέστερες συγκρούσεις είναι απλά ανεξήγητοι επεκτατικοί πόλεμοι. Αν λάβουμε όμως υπόψη αυτή την ιστορία τότε οι κρίσεις αλλάζουν εντελώς.

Πέρα όμως από την τάση απαξίωσης της ιστορίας, ή ίσως σε συνδυασμό με αυτή, παρατηρείται μια τάση «ελαστικοποίησης» ή «ρευστοποίησης» του περιεχομένου της για την επίτευξη κάποιων σκοπών . Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο κ. Σκάλκος, αυτή την φορά η προσπάθεια δεν γίνεται στο όνομα του εθνικού κράτους ή του κομμουνισμού αλλά της «πολιτικής ορθότητας» (αν μπορούμε να κάνουμε μια τέτοια γενικευμένη προσωποποίηση). Ο σκοπός είναι καλός: η προαγωγή της αρμονικής συμβίωσης λαών ή κοινωνικών ομάδων. Το μέσο όμως παραμένει το ίδιο: η προβολή και ίσως και δημιουργία μια ωραιοποιημένης ιστορίας που θα απαλύνει ή δεν θα περιέχει αιχμηρά σημεία που να τροφοδοτούν τα προβλήματα. Επειδή όμως κανένας σκοπός δεν μπορεί να διεκδικεί την … αποκλειστικότητα στην ιερότητα θα πρέπει κανείς να είναι πολύ προσεκτικός στην επιλογή των μέσων. Η αυτοδιάθεση των λαών, για παράδειγμα, που σχετίζεται με το εθνικό κράτος, είναι επίσης ευγενής σκοπός, αλλά οι περισσότεροι σήμερα θα συμφωνούσαν ότι δεν δικαιολογεί την χονδροειδή προπαγάνδα. Άσχετα όμως από την ηθική πτυχή τίθεται και σοβαρό ζήτημα αποτελεσματικότητας: η ωραιοποιημένη ιστορία μπορεί να δημιουργήσει ίσως ένα θετικότερο κλίμα, δεν εξαλείφει όμως τα θέματα που είναι ο πραγματικός λόγος των τριβών. Ακόμα χειρότερα, όπως ανακάλυψαν και οι κομμουνιστές του «υπαρκτού σοσιαλισμού» που αναφέρει ο κ. Σκάλκος, η «αλήθεια», με όλη την υποκειμενικότητά της, γυρίζει κάποτε και σε δαγκώνει.

Οι πολιτισμένοι άνθρωποι δεν βασίζονται στην εξαναγκαστική λήθη για να λύσουν τα προβλήματά τους. Κοιτάνε το παρελθόν κατάματα και αποφασίζουν να το αφήσουν πίσω τους και να προχωρήσουν μπροστά. Αυτό βέβαια προϋποθέτει ότι είναι οι συνθήκες κατάλληλες, υπάρχει ειλικρινής βούληση από όλες τις πλευρές, έχει περάσει ο απαραίτητος χρόνος για να δουλέψει η «συναισθηματική λήθη» (άσχετα από την ιστορική), έχουν ανταλλαγεί οι απαραίτητες συγνώμες και κυρίως υπάρχει η αίσθηση ότι ο δρόμος μπροστά είναι και «δίκαιος» και «βιώσιμος». Η ιστορία των ελληνοτουρκικών σχέσεων, για παράδειγμα, δημιουργεί σίγουρα φόρτιση αλλά είναι αφελές να πιστεύουμε ότι είναι ο κύριος λόγος των σημερινών, πολύπλοκων και πολύ πραγματικών διμερών προβλημάτων.

Επιπλέον, όπως και στην περίπτωση απαξίωσης της ιστορίας, η «ελαστικοποίηση» της εμπεριέχει τον κίνδυνο κακόβουλης πολιτικής χρήσης της. Όποιος δεν γνωρίζει την πραγματική, έστω και σκληρή, προϊστορία ενός θέματος θα δεχθεί πιο εύκολα μια «άδικη» διευθέτηση (ότι και αν σημαίνει αυτό στην πολιτική). Αν λάβουμε μάλιστα υπόψη μας ότι στις υποθέσεις αυτές εμπλέκονται συνήθως περισσότερα μέρη με δικά τους συμφέροντα, ότι οι αλλαγές λόγω «ελαστικοποίησης» δεν είναι συνήθως ισορροπημένες κτλ. καταλαβαίνουμε ότι οι όποιες αποφάσεις προς αυτήν την κατεύθυνση απαιτούν πολύ και σοβαρή σκέψη.

Ας είμαστε ειλικρινείς. Παρόλο που συμβαίνει μέχρι τώρα και κατά πάσα πιθανότητα θα συμβαίνει και στο μέλλον, δεν είναι λύση η «ρευστοποίηση» της ιστορίας για να ταιριάζει κάθε φορά στο συγκυριακό δοχείο της εποχής. Ούτε ενδείκνυται η χρήση της σαν χαλάκι κάτω από το οποίο θα κρύβουμε τα προβλήματά μας.